1600 jaar oude vloermozaïeken onthullen verrassend beeld van Joden in de oudheid
Wie denkt dat de oudheid vooral grijze stenen en stof betekent, is nog nooit in Huqoq geweest. In het idyllische noorden van het huidige Israël, niet ver van het Meer van Tiberias, onthult een opgraving elke zomer een kleurrijker en verrassender verleden dan menig Netflix-serie. Dit is het verhaal van een dorp, een synagoge en mozaïeken die de geschiedenis herschrijven.
De ontdekking van Huqoq en haar mozaïeken
Toen archeologe Jodi Magness in de zomer van 2010 voor het eerst op de heuveltop van Huqoq stond, keek ze uit op een zielig hoopje stenen en wat mosterdplanten. Veel meer leek er niet over van het ooit bloeiende Joodse dorp. Toch begon ze – net als elke archeoloog met een gezonde dosis optimisme doet – te graven met haar team.
Na een jaar groeven stuitte het team bijna twee meter onder de grond op een noord-zuid georiënteerde stenen muur. Details als een hoofdingang richting Jeruzalem verrieden al snel dat hier in de vroege vijfde eeuw een synagoge had gestaan. Anders dan de meeste tijdgenoten was de vloer niet gewoon betegeld, maar bedekt met duizenden mozaïekkubusjes. Spanning garant!
In juni 2012 werd die spanning bewaarheid: Bryan Bozung, vers afgestudeerd en gewapend met kwastje en geduld, stootte op iets hards. Samen met Magness borstelden ze voorzichtig verder – en onthulden het delicate gezicht van een vrouw in een mozaïek die eeuwen onder het stof verborgen lag.
Kunst zonder grenzen: scenes uit Bijbel en meer
De synagoge, twaalf op vijftien meter groot, moet ooit volledig bedekt zijn geweest met mozaïeken. Vandaag is ongeveer de helft bewaard, en wat voor een verzameling! Volgens Gideon Avni van de Israëlische Oudhedenautoriteit is dit misschien wel de mooiste en rijkste concentratie mozaïeken van het land.
- Voorstellingen uit de Hebreeuwse Bijbel – paren van dieren als kamelen, ezels, olifanten en leeuwen op weg naar de Ark van Noach.
- De Rode Zee die het Egyptische leger verzwelgt.
- Timmerlieden en metselaars aan de toren van Babel.
- Simson die de poort van Gaza draagt.
Wie bij Bijbelverhalen gelijk aan bloed en geweld denkt, heeft het hier niet mis. Ja, er zijn scènes vol actie: Jaël die een pin in Sisera’s hoofd slaat, bijvoorbeeld. Maar er is ook ruimte voor luchtigheid, zoals de bijzondere afbeelding van Jona die door drie steeds grotere vissen wordt verzwolgen – naar verluidt de oudste bekende illustratie van het verhaal in een Joodse context.
De mozaïeken pikten bovendien elementen op uit de klassieke kunst, met cherubijnen, theatermaskers en Helios op zijn wagen tussen de sterrenbeelden. Huqoq mag dan landelijk gelegen zijn geweest, afgesloten van de wereld was het zeker niet, vertelt Dennis Mizzi. De gemeenschap stond open voor ideeën van buiten.
Symboliek, stijl en het raadsel van de ondergang
Een mysterieus mozaïekpaneel, rijker bewerkt dan de rest, verdeelt zich in drie horizontale stroken: onderin verslagen soldaten en een stervende stier, in het midden mannen met tunieken, bovenin een ontmoeting van twee leiders. Volgens Magness stelt één van hen niemand minder voor dan Alexander de Grote; zijn gevolg bestaat uit soldaten en oorlogsolifanten, hij draagt een diadeem en een purperen koningsmantel. Of dit werkelijk de legendarische ontmoeting met de hogepriester van Jeruzalem is? Volgens Magness hoefde je in de oudheid Alexander niet eens bij naam te noemen, zo beroemd was hij.
De vloer werd gelegd door lokale specialisten uit misschien één familie, aldus Ra’anan Boustan van Princeton. Fijnere details als gezichten, handen en voeten waren het ambacht van de ervaren mozaïekmeesters; groentjes mochten de leemtes vullen. De fijnste delen halen tot wel 500 steentjes per vierkante decimeter, vergelijkbaar met keizerlijke mozaïeken uit Constantinopel!
De uitbundigheid bleef niet beperkt tot de vloeren: resten van gekleurd pleisterwerk wijzen op een interieur (en misschien exterieur) in rood, wit, roze en geel. Magness vermoedt zelfs een competitie tussen dorpen – wie bouwde de mooiste synagoge?
Maar roem is vergankelijk. Enkele generaties na de bouw werd de synagoge verlaten, waarschijnlijk na aardbevingen; delen stortten in, mozaïeken gingen verloren. Eeuwen later repareerden achtergebleven Joden het gebouw, maar vanaf de 15e eeuw raakte het weer in verval.
En vandaag?
In 2023 eindigden de opgravingen. Het terrein is afgedekt om de mozaïeken te beschermen en valt nu onder beheer van de Israëlische Oudhedenautoriteit en het Joods Nationaal Fonds. Dit “juweel” van het culturele erfgoed zal uitgroeien tot een topattractie, voorspelt Gideon Avni.
Tot die tijd wacht veel materiaal in Jeruzalem op verder onderzoek. Magness zegt: “Mijn team en ik keren nog jarenlang terug.” Zo leeft Huqoq, dankzij wetenschap en nieuwsgierigheid, vrolijk voort in het nu.
